خودکشی مهمترین معضل جهان نیست اما، افزایش 60 درصدی این آسیب اجتماعی ظرف چند دهه اخیر نگرانی هایی را برای جهانیان به وجود آورده است. به طور متوسط درهر دقیقه 1/4 نفر در جهان بر اثر خودکشی می میرند و نرخ اعلا م شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای خودکشی 16 نفر از هر صدهزار نفر است.
براساس آمارهای جهانی خودکشی در بیشتر کشورها سومین عامل مرگ ومیرجوانان ونوجوانان و به طور کلی هشتمین عامل مرگ و میر در دنیاست. آمارهای هشدار دهنده در این زمینه است که باعث شده به پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی و انجمن بین المللی پیشگیری از خودکشی از سال 2003 روز 10 سپتامبر به عنوان «روز جهانی پیشگیری از خودکشی» نامگذاری شود. انتخاب روزی جهانی برای پیشگیری از خودکشی یکی از اقدامات بین المللی برای کنترل و کاهش این آسیب اجتماعی بوده است.
به جز این، نهادهای بین المللی تاکید فراوانی روی انجام تحقیقات تخصصی و کاربردی ایجاد حساسیت در مورد خودکشی و در نهایت تدوین برنامه های ملی و بین المللی به منظور کنترل و کاهش این آسیب اجتماعی دارند.
آمارهای رسمی حاکی از این است که نرخ خودکشی در ایران شش نفر از هرصد هزار نفر است. با این وجود و از آنجا که وقوع حتی یک خودکشی تاثیر روانی واجتماعی زیادی روی افراد و جامعه می گذارد و از طرف دیگر ما هنوز برنامه مدونی برای کنترل و کاهش این آسیب اجتماعی نداریم، باید سازمان های اجتماعی توجه بیشتری به این امر نشان دهند و هرچه زودتر طرح ملی پیشگیری از خودکشی را تدوین کنند.
خودکشی از جوانب مختلف
در هر 40 ثانیه یک نفر در جهان براثر خودکشی جان خود را از دست می دهد. براساس یک تعریف جامعه شناختی خودکشی عبارت از هرنوع مرگی است که نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم کردار منفی یا مثبت خود قربانی است که چنان نتیجه ای به بار می آورد. در تعریفی دیگر خودکشی تلا شی آگاهانه برای خاتمه دادن به زندگی شخصی توسط خود فرد است که ممکن است این تلا ش به اقدام تلا شی فقط به شکل احساس در فرد بماند.
عنوان می شود که مردان سه برابر بیشتر از زنان خودکشی موفق دارند اما، زنان سه برابر بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می کنند که نجات می یابند.
بیشترین آمار خودکشی از سن 15 تا 24 سالگی اتفاق می افتد.
پژوهش ها نشان می دهد که خودکشی بین سفید پوستان به نسبت رنگین پوستان بیشتر است و همچنین آمار این آسیب اجتماعی در شهرهای بزرگ به نسبت شهرهای کوچک و روستاها پایین تر است.هرچند در نرخ خودکشی در مناطق مختلف جهان تفاوت های چشمگیری وجود دارد و در نقشه خودکشی کشورهای اسکاندیناوی با رنگ قرمزنشان داده شده اند که این به معنای آسیب خیز بودن آنها در این زمینه است اما، در سال های اخیر پژوهش های مختلف تصورات کلیشه ای در مورد جغرافیای خودکشی را عوض کرده است.پیش تر تصور جهانی بر این بود که میزان خودکشی در نواحی غربی نشده، پایین تر از دیگر ناحیه هاست اما، آمار خودکشی 43 و 37 نفر در هر صدهزار نفر در هند و پاسیفیک غربی (کشورهای کرانه غربی اقیانوس آرام) این نظریه را به کلی متزلزل کرد.
از طرف دیگر، پژوهش های دانشگاهی میزان و نوع همبستگی خودکشی با ازدواج، شغل، سلا متی و بیماری و... را مشخص کرده است. این پژوهش ها حاکی از این است که افرادی که ازدواج کرده اند کمتر به فکر خودکشی می افتند و خانواده هایی که فرزند دارند کمتر از خانواده های بدون فرزند خودکشی می کنند و همچنین افرادی که پس از ازدواج در زندگی خانوادگی شکست خورده اند بیشتر به خودکشی مبادرت می ورزند.
کار کردن و داشتن شغل خطر خودکشی را کم می کند; هر چند اشتغال در برخی کارهای طاقت فرسا می تواند به عنوان عاملی برای افزایش خودکشی معرفی شود. از طرف دیگر سلا مت جسمانی میزان خودکشی را کم می کند; همانطور که دین افراد نیز می تواند در افزایش یا کاهش خودکشی موثر باشد.
«قرایی مقدم» آسیب شناس اجتماعی در مورد علل خودکشی می گوید: «خودکشی یک پدیده اجتماعی است که عواملی مانند عوامل اقتصادی، جنسیت، سن و میزان همبستگی با اطرافیان بر آن تاثیرگذار است.»
خودکشی از دسته بندی ها تا دلا یل
یکی از موضوعات مورد علا قه پژوهشگران که در حوزه خودکشی تحقیق می کنند دسته بندی انواع و اقسام این آسیب اجتماعی است. خودکشی بیشتر توسط جامعه شناسان و روان شناسان مورد تحلیل قرار گرفته است. هر دسته از این محققان دسته بندی ویژه ای از این آسیب اجتماعی به دست داده اند. یکی از کلا سیک ترین دسته بندی ها مربوط به دورکیم جامعه شناس معروف فرانسوی است که براساس آن خودکشی به چهار نوع تقسیم می شود. این جامعه شناس در کتابی با عنوان «خودکشی» از خودکشی خود خواهانه، دیگر خواهانه، آنومیک و تقدیر گرایانه به عنوان انواع خودکشی یاد می کند. به طور کلی دورکیم نقش رابطه فرد با اجتماع و میزان همبستگی او با جامعه را تغییر اصلی در بروز خودکشی قلمداد می کند.
روان شناسان اما دسته بندی دیگری در مورد خودکشی دارند که براساس یکی از معروفترین آنها چهار نوع خودکشی وجود دارد. خودکشی ناشی از مالیخولیا، خودکشی مالیخولیایی ناشی از حزن و اندوه، خودکشی ناشی از وسوسه و خودکشی ناشی از انگیزه های آنی یا غیر ارادی، انواع خودکشی از نظر روان شناسان است.
دسته بندی های دیگری نیز در مورد این آسیب اجتماعی وجود دارد که یکی از معروفترین آنها مربوط به سازمان های متولی آمار و ارقام است و براساس آن خودکشی موفق و خودکشی ناموفق وجود دارد.
همانطور که در دسته بندی انواع خودکشی نظرات و تفاوت های چشمگیری وجود دارد در مورد دلا یل آن نیز اختلا ف نظرهایی وجود دارد. این اختلا ف نظرها البته نه در بیان همه دلا یل این آسیب اجتماعی، که در بیان علت اصلی آن است.به طور کلی عنوان می شود که علل خودکشی را می توان در پنج مقوله مورد بررسی قرار داد. این پنج مقوله عبارت از شخصیت و تجربه های مراحل اولیه کودکی، عوامل فرهنگی، یگانگی اجتماعی، شرایط اقتصادی و تجدد طلبی است که هر کدام زیر مقوله هایی دارد. برای مثال انگیزه های روانی خودکشی برآوردن نیاز به عشق، مقبول واقع نشدن، تعلق و عضویت درگروه، عدم کنترل، پیش بینی ناپذیری و بی نظمی، خود انگاره نامطلوب و اجتناب از شرم، شکست و سرخوردگی، قطع روابط مهم و حساس، عصبانیت و خشم و نفرت عنوان می شود.بیکاری، اخراج از کار، ورشکستگی مالی و فقر و تنگدستی از علل مهم اقتصادی خودکشی قلمداد می شود.
«محسنی تبریزی» جامعه شناس و استاد دانشگاه با بیان این که نمی توان برای خودکشی علت واحدی در نظر گرفت، می گوید: «مجموعه ای از عوامل که می توان آنها را عوامل محیطی نامید به بروز مشکلا ت روحی و روانی در افراد منجر می شود که آنها را پرخاشگر، ساختار شکن و افسرده می کند و به طور کلی خودکشی زمانی به وقوع می پیوندد که فرد در وضعیتی آنومیک قرار گیرد.»
خودکشی در ایران
هر چند نرخ شش نفر از هر صد هزار نفر برای خودکشی در ایران که توسط سازمان های دولتی اعلا م می شود فاصله زیادی با نرخ 16 نفراز هر صدهزار نفر که نرخ جهانی خودکشی است دارد و این نشان دهنده این است که جامعه ما در زمینه این آسیب اجتماعی وضعیت نامطلوبی ندارد اما، برخی نرخ ها و آمار و ارقام در مورد استان های مختلف کشور نشان می دهد که شرایط در بعضی مناطق بحرانی است وباید تمهیداتی در این زمینه اندیشیده شود.
اسفندماه سال گذشته مدیر کل دفتر آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در یک گفت وگوی خبری وضعیت خودکشی در ایلا م و کرمانشاه را نگران کننده عنوان کرد.
«سیدحسن موسوی چلک» تاکید کرد: در شهرهای دره شهر و ایوان از استان ایلا م خودکشی از مرز بحران هم گذشته و بسیار نگران کننده است و باید مسوولا ن استانی برای رفع این مساله اقدام خاصی انجام دهند.
آمارهای رسمی بر این واقعیت صحه می گذارند که در بعضی از استان ها از جمله ایلا م نرخ خودکشی 16 نفر در هر صدهزار نفر است. بر این اساس باید روی نقشه خودکشی ایران استان هایی مانند ایلا م، کرمانشاه، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، همدان و حتی خوزستان را با رنگ قرمز نشان داد.
در ایلا م 580 هزار نفری سالا نه بیش از 400 خودکشی اتفاق می افتد، وهمین باعث شده است پس از سالها این استان در رتبه نخست اینآسیب اجتماعی قرار داشته باشد. نماینده حوزه جنوبی استان ایلا م در مجلس شورای اسلا می مرداد ماه سال گذشته وضعیت نامناسب اقتصادی را مهمترین عامل خودکشی در این استان اعلا م کرد.
«علی عزتی» با اشاره به این که در حال حاضر وضعیت اقتصادی خانوارهای ایلا می مناسب نیست، خاطر نشان کرد: بیشتر این موضوع نشات گرفته از بیکاری ونبود شغل های در آمدزا در استان است.
به طور کلی، علل خودکشی در ایران اختلا فات زناشویی، عشق و تمایلا ت شدید عاطفی و علل ناموسی، ناراحتی های روانی، شکست درعشق و اختلا لا ت روانی و شخصیتی، مشکلا ت ناشی از شکست های تحصیلی و فشارهای روانی و روحی ناشی از آن، فقر و تنگدستی، بیکاری، اخراج از کار و شرایط نامساعد اقتصادی است. علا وه بر این، مسائل و معضلا ت زندگی شهری و وضعیت نابسامان زندگی، از هم پاشیدگی گروه های اجتماعی، اعتیاد به مواد مخدر، عدم استقلا ل واجبار در پیروی از مقررات سنتی و بر ملا شدن اسرار و حقایق خصوصی زندگی فرد از مهمترین دلا یل خودکشی عنوان شده است.
شایع ترین نوع خودکشی در مردان ایرانی به دارآویختگی، استفاده از مواد مخدر، استفاده از ترکیب تریاک و دارو و سقوط از بلندی است وزنان بیشتر خودسوزی می کنند یا به وسیله دارو به زندگی خود پایان می دهند.
اما خودکشی زنان در ایران در سال های اخیر نگران کننده تلقی شده است. ایران پس از چین و هندوستان سومین کشور جهان است که در آن آمار خودکشی موفق زنان افزایش یافته و درحال پیشی گرفتن از آمار خودکشی مردان است. در «گزارش ملی خشونت علیه زنان» که نهاد ریاست جمهوری در سال 1379 آن را منتشر کرد، آمار خودکشی زنان در استان های کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه و کردستان بالا تر از میانگین کشور گزارش شده بود.
نیازمند طرح ملی پیشگیری از
خودکشی هستیم
فروردین ماه سال گذشته دفتر سلا مت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با انتشار راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه ها از خبرگزاری ها و روزنامه ها خواست تا اخبار مربوط به این آسیب اجتماعی را براساس خط و ربط تعیین شده منعکس کنند.
مسوولا ن وزارت بهداشت مدعی بودند که این کار می تواند گامی در راستای پیشگیری از خودکشی باشد.
همان زمان بحث هایی در محافل رسانه ای و دانشگاهی در این مورد به وجود آمد که آیا تعیین چارچوب در این زمینه پاک کردن صورت مساله نیست و چنین رفتاری آیا باعث نمی شود که سازمان های اجتماعی متولی خودکشی دیگر خود را نیازمند پاسخگویی به افکار عمومی در این زمینه ندانند؟
این مساله شاید اکنون و با گذشت زمان بیشتری مورد توجه قرار گرفته باشد; چرا که سانسور در مورد خودکشی از آمار و ارقام و نرخ خودکشی به طرح هایی که باید در این زمینه اجرایی شود نیز کشیده شده است.
مرداد ماه سال گذشته مسوولا ن سازمان بهزیستی از اجرای طرحی برای کنترل و کاهش خودکشی در ایلا م خبر دادند. در آن زمان معاون امور پیشگیری سازمان بهزیستی ایلا م گفت: «این طرح که توسط کارشناسان درون و برون سازمانی بارها مورد بازنگری و اصلا ح قرار گرفته است از طرف سازمان بهزیستی ایلا م به دفتر پیشگیری از آسیب های اجتماعی بهزیستی کشور ارایه شده و پس از بررسی های کارشناسانه، تصویب و اجرایی می شود.»
فرمان عزیزنیا حتی در مورد این طرح توضیح داد و گفت: «در این طرح چهار مرحله برای کنترل و کاهش خودکشی در نظر گرفته ایم. مرحله اول فراهم کردن بستر و سازو کاری برای به دست آوردن آمار و اطلا عات درست و دقیق در مورد خودکشی اعم از خودکشی موفق و غیرموفق است. مرحله بعد آموزش افراد، مرحله سوم پیگیری و آخرین مرحله حمایت از افراد است.»
مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیب های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور نیز بر تدوین این طرح تاکید کرد و گفت: «این طرح ابتدا به صورت آزمایشی در ایلا م اجرا می شود و پس از رفع نواقص و کاستی های احتمالی به طرح ملی تبدیل می شود و در این صورت ایران نیز مانند بسیاری از کشورها، طرح ملی پیشگیری از خودکشی خواهد داشت.»
«حبیب الله مسعودی فرید» با بیان این که پیشگیری از خودکشی با برگزاری چند همایش در سال و برپایی یک نمایشگاه و چند نطق تلویزیونی ممکن نیست، بر برنامه ریزی بلندمدت تاکید کرد.
با این وجود، آنچه از قرائن و شواهد و اخبار و رسانه ها برمیآید این است که اکنون پس از گذشت بیش از 9 ماه از این ماجرا ما هنوز سرگرم برگزاری چند همایش در سال و برپایی یک نمایشگاه و چند نطق تلویزیونی هستیم که آن نیز بیشتر تحت الشعاع اختلا فات داخلی و ناهماهنگی سازمان های مختلف دولتی است.
آنچه رسانه ها در این گستره زمانی منتشر کرده اند نه نشان دهنده تصویب و اجرای طرح پیشگیری از خودکشی در ایلا م است و نه از ملی شدن چنین طرحی خبری هست.
اخبار رسانه ها حاکی از برگزاری همایش ملی خودکشی درایلا م است. جالب این که سازمان بهزیستی ایلا م که ادعا می کند ریاست کمیته پیشگیری از آسیب های اجتماعی بامحوریت خودکشی این استان را برعهده دارد بر مبنای اخبار خبرگزاری های معتبر نقشی دراین همایش نداشته است و همایش ملی خودکشی در ایلا م با مشارکت فرماندهی انتظامی استان ایلا م و اردبیل، استانداری ایلا م، سازمان تحقیقات و مطالعات ناجا، معاونت حقوقی و امور مجلس ناجا، شهرداری و شورای اسلا می شهر ایلا م برگزار شده است.
در واقع این عدم حضور حرف های مسوولا ن بهزیستی مبنی بر این که برخی سازمان ها باما در زمینه کنترل و کاهش خودکشی همکاری نمی کنند و ما ابزار قانونی برای الزام آنها نداریم را بی اساس کرده است.
بنابراین به نظر می رسد که در مورد خودکشی مانند بسیاری از آسیب های اجتماعی دیگر اختلا فات سازمان های دولتی، عدم هماهنگی، مشخص نبودن مسوولیت ها و... کار را مشکل کرده است; تا جایی که حتی اخباری مبنی بر فعالیت یا عدم فعالیت در زمینه کنترل و کاهش این آسیب اجتماعی منتشر نمی شود و موضوع فراموش شده تا احیانا در فراموشی خود به خود حل شود.
آذرماه سال گذشته معاون امور پیشگیری سازمان بهزیستی ایلا م برنامه ریزی و اجرای طرح هایی در زمینه کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی مثل خودکشی را زمان برو هزینه بر دانست و گفت: «حصول نتیجه در این زمینه نیازمند این است که تغییرنگرش در افراد صورت بگیرد و این تغییر حداقل 12 سال زمان می برد و هزینه های زیادی دارد.»
عزیزنیا تصریح کرد: «بعضی از مدیران در سازمان های مختلف این موضوع را نمی دانند یا به دنبال اجرای برنامه های محسوس در مدت زمان کوتاه برای گزارش دهی هستند و برنامه ریزی بلندمدت را برنمی تابند.»
صحبت های این مقام مسوول در بهزیستی که منطقی و قابل توجه است، ای کاش در حد حرف باقی نماند; چرا که از آن زمان به بعد در مورد خودکشی درایلا م و در کل کشور سکوتی حکم فرما شده است که معلوم نیست نشانه چیست و افراد را گاهی آرزومند این می کند که برنامه ریزی بلندمدت پیش کش، ای کاش حداقل فعالیت هایی برای گزارش دهی انجام شود.
طرح ملی پیشگیری از خودکشی که لزوم تدوین و اجرای آن کاملا احساس می شود در سایه تعامل بین سازمانی و جذب مشارکت انجمن ها و نهادهای غیردولتی مفید خواهد بود. برای تدوین چین طرحی در ابتدا باید نیاز سنجی صحیحی انجام شود که براساس آن میزان خودکشی موفق و ناموفق، انگیزه ها و افکار منتهی به خودکشی و دلا یل مبادرت افرادبه خودکشی و به وجود آمدن افکار خودکشانه مشخص می شود. برای این کار به ویژه در ایران محدودیت هایی وجود دارد.
در ایران سانسور آمار خودکشی و دلا یل آن نه تنها از طرف نهادهای رسمی که از طرف خود مردم نیز انجام می شود; یعنی این که براساس فرهنگ نهادینه شده، خودکشی عملی مذموم شمرده می شود و اطرافیان کسی که دست به خودکشی زده است علا قه مند به دادن اطلا عات درست و دقیق نیستند. برای اینکه اطلا عات درست و دقیق به دست بیاید باید به فکر تجربه راه های متفاوتی بود که از ساده ترین آنهادرگیر کردن انجمن ها و نهادهای غیردولتی با موضوع است. تجربه نشان می دهد که مردم اعتماد بیشتری به چنین نهادهایی دارند و این نهادها اطلا عات درست تر و دقیق تری به دست میآورند.در مرحله بعدی باید آموزش به افراد اعم از کسانی که قبلا خودکشی کرده اند یا اطرافیانشان دست به چنین کاری زده اند و حتی افراد عادی که به نظر می رسد تمایل به خودکشی ندارند، مورد توجه قرار بگیرد. در این مرحله استفاده از اقشار تاثیرگذار جامعه مانند معلمان، پرستاران، معتمدان محله ها و... ثمربخش است; درواقع سطح آگاهی افراد مختلف جامعه در مورد این آسیب اجتماعی و چگونگی مواجهه با آن باید بالا برود تا فعال شدن این نیروی اجتماعی پیشگیری از این آسیب را تسهیل کند.
از طرف دیگر، باید افرادی که دست به خودکشی زده اند مورد حمایت قرار بگیرند; همان طور که عوامل کلا ن در بروز خودکشی باید مورد توجه قرار گرفته و ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اصلا ح شود.
