آسیب های اجتماعی

زوال خانواده
فروپاشی خانواده امروز از معضلات بزرگ جامعه انسانی است. نگاهی کوتاه به آمارها در سراسر دنیا این فرض را به خوبی اثبات می‌کند که میزان طلاق در هر سال نسبت به سال قبل افزایش بیشتری می‌یابد. از منظر برخی صاحب نظران، فقر دست‎کم یک متغیر مهم و اساسی در فروپاشی خانواده محسوب می‌شود. هرچند در کشورهایی که مزایای رفاهی گسترده‌‎ای دارند، فقر چندان تأثیری در فروپاشی خانواده و طلاق ندارد اما به هر حال گسترش میزان فقر، در طلاق تأثیر دارد.[83] به عنوان نمونه می‌توان به پژوهش باقر ساروخانی اشاره کرد که نشان داده است، 7 درصد از طلاق‌ها در سال 1359 علل اقتصادی داشته‌اند.
خودکشی
دورکیم و به دنبال او مرتون بر این باورند که در صورت بروز بحران‌های اقتصادی ناگهانی یا رشد سریع اقتصادی، جامعه دچار آشفتگی اجتماعی می‌شود و وضعیت آنومی یا بی‌‌هنجاری به وجود می‌‌آید. این وضعیت افراد را به سمت انجام رفتارهای کجروانه از جمله خودکشی سوق می‌دهد. بر اساس آمارهای موجود در خصوص کسانی که اقدام به خودکشی کرده‌اند، رابطه بین متغیر فقر و خودکشی از همبستگی نسبتاً بالایی برخوردار است. مطالعاتی که در برخی مناطق محروم کشور از جمله در ایلام از سوی صاحب نظران در خصوص این پدیده صورت گرفته، نشان می‌دهد که شیوع این پدیده در مناطق فقیر بیش از سایر مناطق است.[84] البته مطالعات برخی دانشمندان در خصوص این رابطه بیانگر آن است که خودکشی در بین همة طبقات اعم از فقیر و غنی رایج است.[85]

فقر و جرائم زنان
در بررسی میزان تأثیر فقر و مشکلات اقتصادی در جرائم زنان، لازم است در ابتدا چند نکته مورد توجه قرار گیرد. 
1)ـ تفاوت‎های طبیعی بین زن و مرد، سبب تفاوت در عرصه‎های مختلف شده است. یکی از این عرصه‎های متفاوت در نوع و میزان ارتکاب کجروی است. شرایط جسمانی، روحی، عاطفی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زنان سبب شده تا نرخ جرائمی از قبیل اعمال منافی عفت، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در زنان بالا باشد و در برخی از آنها مانند اعمال منافی با عفت 3/1 کل جرائم زنان را شامل گردد. در این زمینه آمارها نشان می‎دهد که اعمال منافی با عفت از 49542 مورد در سال 1365 به 59374 مورد در سال 1370 افزایش یافته است.[86] 
2)ـ معمولاً زنان از نظر اقتصادی وابسته به مردان می‎باشند؛ بنابراین در معرض آسیب بیشتری قرار دارند. به ویژه در صورتی که در اثر حادثه‎ای مثل طلاق، ترک همسر و... به منبع مالی دسترسی نداشته باشند، قادر به مقابله با شرایط تازه نیستند و در معرض انحرافات و کجروی قرار می‎گیرند. 
با توجه به این نکات، تحقیقات نشان می‎دهد که جرائمی همچون اعمال منافی عفت، اعتیاد و سرقت در زنان، از مشکلات اقتصادی و فقر ناشی می‎شود و آنها با هدف کسب درآمد، تحصیل پول و تأمین نیازها دست به چنین رفتارهایی می‎زنند، اما در جرائم دیگر مثل سقط جنین، قتل و...، نقش فقر و مشکلات اقتصادی کمتر مشاهده می‎شود. البته همان‎طور که در قبل گفته شد، مجموعه‎ای از علل در بروز پدیده کجروی‎ها نقش دارند که این امر شامل زنان نیز می‎شود. به ویژه در گرایش به مواد مخدر و سرقت مشاهده می‎شود، بین نیازهای مالی، فقر و ارتکاب این نوع جرائم همبستگی بالایی وجود دارد.[87] به عنوان نمونه می‎توان به پژوهش «محمدعلی پولادی» و «گلرخ شلویری» اشاره کرد. آنها با نمونه‎برداری از 78 زن زندانی در زندان سپیدار اهواز، به این نتیجه رسیدند که بین مشکلات اقتصادی ـ اجتماعی و نوع جرم رابطه وجود دارد. براساس نتایج تحقیق، تأثیر مشکلات اقتصادی ـ اجتماعی در نوع جرم افراد، به ترتیب نزولی شامل جرم حمل، خرید و فروش (قاچاق) مواد مخدر، روابط نامشروع و قتل می‎باشد.[88]
براین اساس، به لحاظ اهمیت جایگاه زن در اجتماع که همان نقش سازندگی و تربیت سایر افراد جامعه است، لازم است از ابزارهای مناسب و مفید برای رفع فقر و به دنبال آن کاهش نرخ جرائم در زنان استفاده نمود. این راهکارها عبارتند از، حمایت‎های مالی، کاهش فشارهای اقتصادی، گسترش برنامه‎های آموزشی، هنری و حرفه‎ای، بالا بردن سطح آگاهی‎ها، افزایش اطلاعات در مسائل آسیب‎شناختی، تشویق به ازدواج، فعالیت و کار و... که همه این‎ها می‎توانند به عنوان اقدام‎های پیشگیرانه در بزهکاری زنان راهگشا باشند.
پیامد فقر 
زندگی با فقر و نداری، پیامدهای گسترده‌ای علاوه بر پیامدهای آسیب‌شناختی دارد. فقر و محرومیت سبب می‌شود تا فرد فقیر از زندگی خاصی به ناچار پیروی نماید که تأثیر آن در تمامی لایه‌ها و زوایای پنهان و آشکار زندگی‎اش نمودار است. این پیامدهای گسترده را می‎توان در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، تربیتی، بهداشت و روان مورد بررسی قرار داد که در اینجا فقط اشارتی به آن می‎گردد.
فقرا معمولاً در عرصه‌ اجتماعی، حضور چندانی ندارند و از مشارکت در فعالیت‌های عمومی مثل فعالیت در نهادها و سازمان‌های بزرگ پرهیز می‌کنند و در هیچ یک از انجمن‌های عام‌المنفعه و داوطلبانه عضو نمی‌شوند. این امر ناشی از فقدان منابع مالی یا تبعیض و امثال آن است. 
در سطح خانواده شرایط بسیار دشواری وجود دارد که مسکن نامناسب و بالا بودن نرخ زاد و ولد از جمله آنها است. از جهت مراقبت‌های بهداشتی و دسترسی به خدمات بهداشتی، وضعیت نامساعدی وجود دارد. خدمات درمان و بهداشت بسیار پایین و بی‌کیفیت است. گروه‌های نیازمند به این خدمات که بیشتر شامل کودکان، شیر خوارگان، زنان باردار و سال‌‌خوردگان می‎شوند، به سبب پایین بودن کیفیت خدمات بهداشتی، دچار مصائب و مشکلات فراوانی هستند. همچنین سوء تغذیه، کمبود کالری و ویتامین‌ها به ویژه در دوره بارداری منجر به بروز معلولیت‌ها و مشکلات جسمی و روانی فراوانی می‌گردد که به طور قطع در آینده شغلی و کسب مهارت افراد تأثیرگذار است.[89] 
در بعد فرهنگی می‌توان از افت تحصیل، ترک تحصیل و نداشتن امکانات لازم برای طی مدارج عالی تحصیلی نام برد. جامعه‌شناسان فرهنگ‌گرا با توجه به رابطه مثبت بین وضعیت تحصیلی، درآمد و موقعیت شغلی اظهار می‌دارند که اصولاً طبقه پایین به علت برخورداری از الگوی رفتار خاص، چندان میل و رغبتی به تحصیل از خود نشان نمی‌دهد.[90]
در بعد فردی و روانی، احساس محرومیت، ناکامی، سرخوردگی و امثال آن را می‌توان از پیامدهای فقر دانست و در عرصه اقتصادی، کم‌درآمدی، اشتغال ناقص و پایین بودن دستمزدها به دلیل فقدان مهارت و تجربة کاری از دیگر پیامدهای فقر می‎باشد.
راهکارهای مبارزه با فقر
مشکل فقر از مسائل بزرگ و ریشه‌دار در حیات بشری است و با وجود تلاش‎های گسترده از سوی دولت‌ها و نیز تلاش‎های بین‌المللی هنوز فقر و تنگدستی بی‌داد می‌کند و جمع بزرگی از انسان ها را در برگرفته است. البته فقر تنها محدود به کشورهای جهان سوم نیست، بلکه عارضه‎ای است که گریبان‎گیر تمام کشورهای جهان است.
به طور طبیعی در مبارزه با این پدیده باید دو راهکار در نظر گرفت: راهکارهایی که حالت مسکّن و ضربتی دارند و به طور عمده بر رفع و محو آثار و عوارض فقر تأکید دارند و راهکارهایی که برکارهای بلندمدت متکی هستند و به زمینه‌ها و علل پیدایش فقر توجه دارند.
راهکار کوتاه ‎مدت
از آنجا که چهره فقر بسیار زشت، کریه و خشن است علاوه بر راهکارهای ساختاری و بنیادین که درازمدت می‎باشند، باید از راهبردهای دفعی نیز استفاده جست. فعالیت‌های ضربتی از قبیل کاهش بیکاری، اعطای وام، ساخت مسکن ارزان و حمایت‌های اجتماعی را باید در سر لوحة برنامه‌های دولت و دستگاه‌های دولتی قرار داد. این برنامه‌ها مقطعی و زودگذر می‌باشند و می‌توانند مقداری از شدت آلام و مصائب این طبقه را کم نمایند، اما همان‎طور که مشخص است، این راه حل‎ها نهایی و اصولی تلقی نمی‌شوند و نسبت به شرایط مختلف، هر کدام از اولویت‌هایی برخوردار می‎گردند.
راهکار دراز مدت
در این راهکار به طورکلی اصلاح ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور، به منظور کنترل، کاهش و محو فقر اهمیت فراوانی دارند. ساختار اقتصادی ایران به نظر بسیاری از محققان، ساختاری بیمار و مستعد بروز فقر و گسترش آن است. اصلاح نحوة توزیع ثروت و درآمد، اخذ مالیات، مصـرف آن و...، در راستای احیای تحقق عدالت اجتماعی، از مهم‎ترین این راهکارها به شمار می‌آید. 
برطبق این رویکرد، توزیع عادلانه درآمد بین مردم، در کنار رشد اقتصادی می‎تواند موجب کاهش سطح بی‎عدالتی و فقر شود، زیرا حضور یکی به تنهایی تأثیری در حل مشکل ندارد. در واقع کاهش فقر جهانی، تابع نرخ رشد اقتصادی، تغییر مستقیم درآمد و عادلانه‎تر شدن توزیع درآمد، در سطح دنیا است. طبق نتایجی که یک مؤسسه تحقیقات کانادایی ارائه کرده است، ثروتمندترین ملت‎ها سالم‎ترین آنها نیستند. در مقابل کشورهایی که فاصله طبقاتی در آنها کم باشد، از سلامت بیشتری برخوردارند.[91] از این‎رو، وضع سیاست‎های عادلانه در مورد توزیع درآمد، تجارت و دیگر عوامل سازنده مهمترین گام در تحقق عدالت اجتماعی و رفع فقر می‎باشد و این امر جز با نگاهی کلان و رویکردی جامع به تمامی ساختارهای موجود در جامعه میسر نمی‎گردد.

 
فهرست منابع:
× قرآن کریم. 
× آنوپ‎شاه: «فقر چیست؟»، مونا مشهدی‎رحیمی، روزنامه همشهری، 5 شهریور1382.
× افروغ، عماد: «چشم‌اندازی نظری به تحلیل طبقاتی و توسعه»، فرهنگ دانش، تهران، 1379.
× حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمد؛ حکیمی، علی: «الحیاة»، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1367.
× حسینی، سیدهادی: «پدیده‎شناسی فقر و توسعه»، دفتر تبلیغات اسلامی (بوستان کتاب قم)، مشهد، 1380.
× دادگر، یداله: «کارآیی رفاه، عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفید.
× راچ‌، جک‌رال؛ راچ، جانت‌ک: «جامعه‌شناسی فقر»، احمد کریمی، امیرکبیر، تهران، 1354.
× رئیس‌دانا، فریبرز: «بررسی‌هایی در آسیب‌شناسی اجتماعی ایران»، دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی، تهران،1379.
× رئیس‌دانا، فریبرز و دیگران: «مجموعه مقالات فقر در ایران»، دانشگاه علوم بهزیستی و توان‎بخشی، تهران، 1379.
× رفیع‌پور، فرامرز: «توسعه وتضاد»، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، 1376.
× راک، پل: «کجروی»، اسماعیل اسفندیاری، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش 25 و 24، پاییز و زمستان 1379.
× رابرتسون، یان: «درآمدی بر جامعه»، محمدحسین بهروان، آستان قدس، چ اول، مشهد، 1372.
× صدر، محمدباقر: «اقتصاد ما»، ع. اسپهبدی، انتشارات اسلامی، تهران، بی‎تا.
× علوی‌تبار، اسماعیل: «عوارض فرهنگی فقر»، روزنامه کار و کارگر، 12 اسفند 1377.
× مجلسی محمدباقر: «بحارالانوار»، دار الاحیاء التراث العربی، چ سوم، بیروت، 1983
× غفاری، مسعود: «خشونت وفقر»، روزنامه انتخاب، 29 دی 1379.
× «غرر الحکم و درر الکلم»، گرد آورنده عبدالواحد تمیمی آمدی، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.
× فوکویاما، فرانسیس: «پایان نظم»، غلامعباس توسلی، جامعه ایرانیان، تهران، 1379
× فراهانی‎فرد، سعید: «نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام»، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1378.
× «فصلنامه علوم اجتماعی»، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، دوره1، ش 4، تیرماه 1353.
× قربان‎نیا، ناصر: «کارایی، رفاه، عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفید، سال پنجم، ش اول، بهار 1378.
× کی‌نیا، مهدی: «مبانی جرم‌شناسی»، دانشگاه تهران، چ دوم، تهران، 1369.
× گولد، جولیوس؛ کولب، ویلیام‌ل: «فرهنگ علوم اجتماعی»، مازیار، تهران، 1376.
× گیدنز، آنتونی: «جامعه شناسی»، منوچهر صبوری، نشر نی، چ پنجم، تهران، 1378.
× مساواتی‌آذر، مجید: «آسیب‌شناسی اجتماعی ایران: جامعه‌شناسی انحرافات»، نوبل، تبریز، 1374.
× محسنی‌تبریزی، علیرضا: جزوه درسی «سمینار بررسی مسائل اجتماعی»، پژوهشکده حوزه دانشگاه، قم.
× ولد، جرج و دیگران: «جرم‌شناسی نظری»، علی شجاعی، سمت، تهران، 1380.
× ـــــــ : «پژوهش اداره کل زندان‎های استان همدان»، مجله اصلاح و تربیت، ش اول، سال دهم، دی 1380.
× ـــــــ : «مجموعه مقالات اولین سمینار فقر و فقرزدایی»، روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، تهران، 1369.
× ـــــــ : «مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی»، سازمان برنامه و بودجه، چ دوم، 1375.
× ـــــــ : «مجموعه مقالات هم‎اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‎ها و رویکردها»، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، قم، 1380.
 Cohen, Albert, devint behavior,: “International Encyclopedia of The social science" New york، Macmillan, 1972
 Kendall, Diana,: “sociology in our time” Londan- Wadsworth 1999
 Calhaun, carig, Light, Keller,: “sociology”, 6thed, New york. Macgraw,Hill, 1994
 
پی نوشتها:

 [1] - رک. افروغ، ص 68.
[2] - poverty
3- inequality 
4- نابرابری‌های اجتماعی به سه گونه تصویر می‌شوند؛ نابرابری در مطلوبیت‌های کمی و ابزاری (ثروت و درآمد)، مطلوبیت‌های کیفی و ذاتی (احترام و منزلت) و مطلوبیت‌های ربطی (قدرت). رک. افروغ، ص 68، به نقل از‌هامیلتون (1987).
[5]- رک. راچ، ص 76.
[6]- همان، ص 15.
[7]- رک. مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، ص 406.
[8]- رک. اولین سمینار فقر و فقرزدایی، ص 104.
[9]- در خصوص اشکال‎های وارد بر تعاریف فقر، نک. همان، صص 47-41.
[10] - absolute poverty
[11]- رک. مرکز آمار ایران، 1377.
[12]- راچ، ص17؛ رک. رابرتسون، ص 236.
[13]- رک. راچ، ص 19.
[14]- رک. گیدنز، ص 252.
[15]- Daventery
[16]- poverty line
[17]- رک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 287.
[18] - رک. گیدنز، ص 252.
[19] - رک. راک، ص 266.
[20] - همان، ص 268، به نقل از اسکات.
[21]- Calhaun & etal, p.155.
[22] - گولد؛ کولب، ص 345.
[24] - Shour
[25] -cf., Kendall, P.167.
[26]- رک. غفاری، روزنامه انتخاب، 29 دی 1379، نک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 292.
[27]- رک. مجموعه مفالات فقر در ایران، ص 280.
[28]- همان، ص 281.
[29]- رک. افروغ، صص 70-69 .
30- Oscar Lewis
[31]- Shailer
[32]- رک. محسنی، ص 26؛ رک. فصلنامه علوم اجتماعی، ش 4، صص 141ـ124.
[33]- رک. محسنی، صص 31-29.
[34]- علوی تبار، روزنامه کار و کارگر، 12 اردیبهشت 1377.
[35]- افروغ، ص 70.
[36]- همان، ص 72.
[37] - conflict theory
[38]- رک. افروغ، ص 73.
[39] - Alcock
[40]- رک. همان، ص 74.
[41] - Waxman
[42]- افروغ، ص 74، به نقل از 
Waxman, Chaim“ The stigma of poverty” U.S.A. Pergamon press Inc.1983
[43]- همان، ص 75.
[44]- رک.گیدنز، صص 141-140؛ نک. رابرتسون، صص 179-170.
[45] - Sutherland
[46]- رک. گیدنز، ص 140.
[47]- همان، صص 144-143.
[48]- کی‌نیا، ج2، ص 196.
[49]- ولد و دیگران، ص 156.
[50]- همان، ص 105.
[51]- رک.کی‌نیا، ج2، صص 198-196.
[52]- در پژوهش چو درصد افراد زیر خط فقر در 49 شهر آمریکا با جرائم شاخص همبسته نیست. ولد و دیگران، صص 157-156.
[53]- به عنوان نمونه می‌توان به پژوهش ارلیش(Ehrlich)در سال1973 اشاره کرد. رک. ولد و دیگران، ص157.
[54] - Ioftin
[55] - Hill
[56] - ولد و دیگران، ص 157.
[57]- همان، ص 159.
[58]- همان، ص 171.
[59]- رک. رئیس دانا، صص 28-27.
[60]- رک. گیدنز، ص 145.
[61]- رک. فوکویاما، ص 35.
[62]- حکیمی، ج4، صص 288-278.
[63]- رک. حسینی، ج1، صص 76-70 ؛ رک. فراهانی‎فرد، صص 25-22.
[64]- رک. دادگر، نامه مفید، ش17، صص 63-62.
[65]- نک. سبا،34 ؛ زخرف،24 ؛ بنی‎اسرائیل،16؛ انبیاء،13ـ11 ؛ واقعه، 45ـ41 ؛ مؤمنون 64 و 33 .
[66]- نک. بقره، 273 و 271؛ نساء، 135؛ قصص، 24؛ فاطر،15؛ توبه،60.
[67]- نامه مفید، ش 7، ص 93 به بعد.
[68]- رک. صدر، ج2، ص 306.
[69]- همان، صص 305-302.
[70]- همان، ص 307.
[71]- غررالحکم و دررالکلم، ص 162.
[72]- حکیمی، صص 305-278.
[73]- رک. فراهانی‎فرد، ص 37.
[74]- علامه مجلسی، ج72، ص 47.
[75]- حکیمی، ص 475.
[76]- رک. قربان‎نیا، نامه مفید، صص 161-158.
[77]-رک. رفیع‌پور، صص 198-197.
[78]- رک. همان، ص 198، به نقل از کوئینگ.
[79] - مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 315.
[80] - همان، صص 318-317.
[81]- رک. پژوهش اداره کل زندان‎های استان همدان، مجله اصلاح و تربیت، ص 53 .
82- مساواتی آذر، صص 77-75 .
[83]- رک. فوکویاما، صص 47-44.
[84] - رک. علیرضا محسنی، 1372.
[85] - رک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 332، به نقل از تامین، ملوین، ماریس.
[86]- رک. مجموعه مقالات هم‎اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان؛ اولویت‎ها و رویکردها، ج2، صص 893-892 .
[87]- رک. همان، صص 927-918.
[88]- رک. روزنامه ایران، 6 آذر 1382.
89- راچ، صص 106-105.
[90] - افروغ، ص 70
[91]- آنوپ‎شاه، روزنامه همشهری، 5 شهریور 1382.